Kociewie

Kociewie obejmuje Wysoczyznę Świecką, Pojezierze Starogardzkie, wschodnie pasmo Równiny Tucholskiej, porosłej wielkim borem i południową część Doliny Dolnej Wisły. Niektóre opracowania jeszcze w XVIII w. część miejscowości położonych w dzisiejszym Kociewiu, zaliczały do Kaszub. Między innymi z tego powodu geografowie mają do dziś poważny problem z wyznaczeniem granic regionu.

Urzekający pięknem gotyku region Kociewia pozostaje największym na Pomorzu skansenem XIV i XV – wiecznych budowli. Po zajęciu Pomorza przez Krzyżaków oddalone od granic Kociewie stało się zacisznym zapleczem. Na żyznych ziemiach, poprzecinanych ważnymi szlakami handlowymi, lokowano wiele miast i wiosek.

Za stolicę Kociewia uważany jest Starogard Gdański, leży w centrum Pojezierza Starogardzkiego, nad środkową Wierzycą. Rzeka, meandrując przeszło 6 km przez zabudowę, przecina miasto na pół i opływa łukiem zabytkowe centrum.

Rynek i okolice.
Pośrodku rynku, z kamienicami z przełomu XIX i XX w., stoi interesujący neoklasycystyczny ratusz. W Muzeum Ziemi Kociewskiej można zobaczyć zbiory etnograficzne poświęcone kulturze i zwyczajom Kociewia. Północno – zachodni narożnik rynku wypełnia majestatyczny kościół św. Mateusza z XIV w.

Stary Starogard opływa od północy i zachodu Wierzyca, wraz z Kanałem Młyńskim stanowiąca ongiś naturalną fosę. Nad brzegami rzeki wzniesiono w XIV w. wzmocnione basztami mury obronne, z których zachowały się dwa fragmenty i jeden ułomek. W reprezentacyjnej Baszcie Gdańskiej, o górnej partii nadwieszonej na kroksztynach, mieści się oddział miejskiego muzeum z pamiątkami dokumentującymi historię Starogardu, zwłaszcza jego walkę o polskość.
Po przeciwnej stronie rzeki leży zaciszny park (z potężnym okazem buka płaczącego), z którego widać pokrytą rzęsą rzekę i wyrastające w górę do 7 – 10 m mury, a nad nimi masyw gotyckiej fary.
Sympatycznie wygląda północno – wschodni narożnik fortyfikacji z ryglową basztą i młynem, ładnie komponujący się ze ścieśnionymi nad Kanałem Młyńskim kamieniczkami. Zakątek ten nazwano Starogardzką Wenecją. Nad Kanałem Młyńskim stoi także neorenesansowy pałac Wiechertów (1880 r.) i XIX – wieczne spichlerze.
Na lewym brzegu rzeki wyrasta Wzgórze Joannitów, z zachowanym grodziskiem. Wzniesiony przed ostatnią wojną majestatyczny kościół św. Wojciecha to modernistyczna wersja rzymskiej Bazyliki św. Piotra. Budowla zwraca uwagę charakterystyczną kopułą i fasadą flankowaną przez narożne wieże.
Warto zobaczyć założone w 1897 r Stado Ogierów, gdzie prócz charakterystycznych neogotyckich stajni godny uwagi jest bogaty zbiór zabytkowych rzędów końskich.

Nieopodal leżącego 2 km na północny zachód od Starogardu Żabna zaczyna się malowniczy przełom Wierzycy. Rzeka płynie 50 – kilometrowym zakolem, sięgającym Wzgórza Joannitów, między zalesionymi wałami morenowymi. Region ten nazwano Szwajcarią Żabieńską.

Pelplin
Na Górze Biskupiej (1,5 km na zachód od miasta) znajduje się krzyż i wielki obelisk upamiętniający wizytę Ojca Świętego w Pelplinie w 1999 r., natomiast papieski ołtarz został przeniesiony do Sierakowic.
W 1274 r. książę Mszczuj II nadał okoliczne ziemie cystersom, a ci zbudowali wspaniałą katedrę, szpital, założyli skryptorium, arcydzieło późnego renesansu. Do najcenniejszych obrazów należy Pokłon pasterzy Hermana Hana z 1618 r. i barokowe portrety książąt pomorskich pędzla Andrzeja Stecha. Najcenniejszy zabytek to gotyckie stalle dębowe w nawie południowej, przesłonięte równie cennymi renesansowymi siedziskami z 1612 r.
od południa do katedry przylega klasztor pocysterski. Mimo licznych modernizacji, zachowały się w nim gotyckie krużganki obiegające wirydarz. Na ścianach widać freski z XIV w.
Przy pl. Mariackim (katedralnym) stoi kościół Bożego Ciała.
Wspaniałe skarby cystersów można zobaczyć w Muzeum Diecezjalnym. Perłę kolekcji stanowi Biblia Guttenberga – jedyna w Polsce (z 45 zachowanych) i unikatowa, gdyż na jednej ze stron odbiła się czcionka, która wypadła drukarzowi z ręki.
Za muzeum ciągną się biskupie ogrody, a w parku kryje się klasycystyczny pałac z 1838 r.

Na zachód od Starogardu
Na zachodzie rozciąga się kraina niewielkich, szlacheckich folwarków, wspomnieniem których są liczne, na ogół zaniedbane pałace i dwory. Najbliższy znajduje się w Nowej Wsi Rzecznej. Niewielka budowla ze schyłku XVIII w. zadziwia nieforemnym, intrygującym kształtem.
Nieopodal przepływ Wierzycy blokuje najstarsza w Kociewiu stuletnia elektrownia murowano-ryglowa, z podcieniem, zbudowana przez właścicieli pałacu na potrzeby majątku.
Neoklasycystyczny pałac w Rokocinie, leżącym przy szosie do Chojnic, ma także nieregularną bryłę. Obiekt służy za dom pomocy społecznej.
Jeszcze bardziej osobliwie wygląda XIX – wieczny pałac w Sucuminie, także stojący nieopodal drogi do Chojnic. W pałacu zachowała się eklektyczna kaplica, a na jego zapleczu wznoszą się wielkie, stare zabudowania folwarczne.

Tczew
Tczew jest największym oraz najstarszym miastem Kociewia. Ulokowany na przyrzecznej skarpie, urzeka specyficznym klimatem minionych wieków.
Starówka Plac Hallera otaczają wąskie trzypiętrowe kamienice. Dwór Joannitów wyróżnia się neorenesansową elewacją zwieńczoną czterema statuami mieszczan.
Kościół Świętego Krzyża zbudowano w stylu gotyku nadwiślańskiego. Trzynawowa fara powstała powstała w XIV w. w miejscu spalonego przez Krzyżaków kościoła, potężna dzwonnica jest o wiek starsza, bo przetrwała ten pożar.
Za farą wznosi się stary kościół podominikański św. Stanisława Kostki. W świątyni odbywają się festiwale twórczości sakralnej.
Czasy średniowiecza pamiętają także resztki fortyfikacji, osłaniające starówkę od zachodu.

Gniew
Do Gniewu koniecznie trzeba przyjechać latem, gdy do miasta ściągają bractwa rycerskie, na ulicach panuje gwar, płoną ogniska na podzamczu, a na zamkowym dziedzińcu trwają biesiady.

Zamek
Idealny model krzyżackiej warowni, jest największą atrakcją Kociewia. Czworoboczny zamek główny podzielony jest na przyziemie, wysokie piętro i poddasze z narożami wzmocnionymi wieżyczkami.
W północno-wschodnim narożu wznosi się potężny stołp o murach grubości 4 m. W XIX w. Prusacy zastąpili jego górną partię wieżyczką identyczną jak trzy pozostałe. Skrzydła wschodnie i zachodnie przebijają bramy wjazdowe. Pośrodku brukowanego dziedzińca znajduje się studnia o głębokości 40 m, obok stoją drewniane dyby.
Ekspozycja historyczna obejmuje urny, toporki, szydła, ozdoby oraz szkielet kobiety. W sali myśliwskiej, obwieszonej porożem, znajdują się wypchane zwierzęta: dziki, borsuki, sarny. A najnowszymi i najbardziej obleganymi eksponatami są trony papieskie pozostałe po wizytach Jana Pawła II w Polsce.

Pałacyk Myśliwski Sobieskiego, z niewielką wieżyczką, stoi na piwnicach średniowiecznej strażnicy. Po stronie południowej podzamcza zwiesza się tuż nad urwiskiem tzw. pałac Marysieńki, powstały wskutek połączenia w jedno i przebudowania dwóch gotyckich budynków gospodarczych. Z platformy widokowej przy pałacu rozpościera się niezapomniana panorama pradoliny Wisły.

Przy rynku wznoszą się zabytkowe kamieniczki o barokowych i secesyjnych fasadach. Szczególnie urocza jest pierzeja zachodnia, cała w podcieniach, niektóre z domów mają XV – wieczny rodowód, chociaż w późniejszych wiekach przebudowano je w modniejszych stylach architektonicznych. Stojący pośrodku rynku gotycki ratusz także wyróżnia się podcieniem. Najważniejszy zabytek starówki to gotycki kościół św. Mikołaja. Przy północnej ścianie świątyni na kolumnie stoi barokowa figura św. Jana Nepomucena.

Piaseczno
Trzynawowy ceglany kościół z 1348 r. zajmuje szerokie wzgórze, ciasno otoczone zabudowaniami wsi. Fara ma barokowo-rokokowe wyposażenie, olśniewająco wyglądają niewielkie ołtarze barokowych kaplic, ambona oraz gotyckie sklepienie nawy głównej, pokryte na zlecenie Sobieskiego fantastycznymi stiukami. W ołtarzu głównym stoi XV- wieczna rzeźba Madonny Piaseckiej Królowej Pomorza, uważana za cudowną.
Pół kilometra na południe od świątyni, nieopodal głównej drogi przejazdowej bije źródełko, podobno o leczniczych właściwościach, wokół którego wybudowano w 1982 r. stacje drogi krzyżowej i podobny dl latającego spodka ołtarz polowy.
W Piasecznie zachował się wiatrak holender, a na północ od kościoła znajduje się Muzeum Tradycji Kółek Rolniczych.

Świecie
Na Szlaku Bursztynowym, tam gdzie wschodni kraj Borów Tucholskich sięga wysokich brzegów Wisły, ulokowano przed wiekami bramę Kociewia – Świecie. Jedno z najstarszych miast Pomorza, wpierw strzegło granic księstwa gdańskiego, później państwa Krzyżaków.
Plac, podobnie jak i całe centrum, zdobią ładnie utrzymane kamienice z przełomu XIX i XX w., w połowie klasycystyczne, w połowie bezstylowe.
Neogotycki ratusz wyróżnia finezyjna wieżyczka o ostrosłupowym hełmie. Do otoczonego murem barokowego klasztoru Bernardynów wiedzie miniaturowa wieża bramna, ozdobiona pilastrami i hełmem z latarenką.
Do kościoła Niepokalanego Poczęcia wchodzi się przez krużganki. Stare organy mają głębokie, wibrujące brzmienie.
Do ul. Mickiewicza przylega stary cmentarz, w głębi którego widać neogotycki kościół św. Andrzeja Boboli, trójnawowy, prosty, z wysokimi szkarpami.
Centrum Świecia otaczają duże, wypielęgnowane parki. W dużym amfiteatrze latem organizowane są koncerty. Ustronne, choć dzikie tereny spacerowe ciągną się na wschód od zamku. Warto wybrać się nad Wisłę, nad którą wyrastają Diabelce – pożłobione jarami potężne skarpy. Z których widać ujście Wdy i nadwiślańskie wioski.
Zamek Wysoki zajmuje wzgórze przy prawym brzegu Wdy, tuż przed jej ujściem do Wisły.
W samym narożu murów tkwi przyciężki, długi kościół. Budowę wciąż powiększanej świątyni rozpoczęto ok. 1400 r., a zakończono dopiero w połowie XVII w. Stąd fara wyróżnia się nietypową bryłą i różnorodnością stylów – od gotyku po barok. Wokół rosną wiekowe kasztanowce, pod wieżą stoi dzwonnica kozłowa z dzwonem odlanym w 1549 r.

źródło: Pascal „Kaszuby i Kociewie” przewodnik kieszonkowy. Bielsko – Biała 2007.