Kruszwica leży nad północnym krańcem jeziora Gopła, w odległości około 18 km na południe od Inowrocławia, 53 km na południowy wschód od Bydgoszczy, a 93 km od Poznania. Administracyjnie Kruszwica położona jest w województwie kujawsko- pomorskim.

Zabytki Kruszwicy:
I. MYSIA WIEŻA

Najcenniejszym zabytkiem Kruszwicy, niepisanym symbolem miasta jest ceglana, gotycka wieża samotnie stojąca na Wzgórzu Zamkowym u nasady Półwyspu Rzępowskiego, zwana Mysią. Wieża jest ośmioboczna, ma 32 m wysokości i wraz z resztami murów stanowi pozostałość zamku obronnego z XIV w. Zamek ten zbudowano z fundacji króla Kazimierza Wielkiego ok. 1350 r. w miejscu starego grodu.

Kruszwicki zamek pełnił bardzo ważną funkcję strategiczną, był warownią na pograniczu polsko-krzyżackim. Po zawarciu w 1466 r. II pokoju toruńskiego kazimierzowski zamek pełnił już tylko funkcje administracyjne, był siedzibą kasztelanii i starostwa grodowego.

Zamek zbudowano z cegły na planie zbliżonym do prostokąta i otoczono murem obronnym o wysokości 11 m. W jego północno-zachodnim narożu wznosiła się ośmioboczna wieża, stanowiąca doskonały punkt obserwacyjny i ostatnie miejsce schronienia obrońców. Zamek otoczony był fosą, chronioną po zewnętrznej krawędzi częstokołem.

Budowla nawiedzana pożarami i zaznaczona piętnem upływającego czasu, stopniowo popadała w ruinę. W 1657 r. ustępujący z Kruszwicy Szwedzi zburzyli miasto i zamek.

W związku z tym konieczne było podjęcie wysiłku by ocalałe fragmenty muru i wieży mogły podziewać przyszłe pokolenia.

W 1802 r. przeprowadzono prace restauratorskie, a w 1896 r. najlepiej zachowaną wieżę wzmocniono i przystosowano do zwiedzania.

Od tego momentu każdy turysta odwiedzający Kruszwicę wspina się na szczyt Mysiej Wieży, stanowiącej doskonały punkt widokowy. Z jej szczytu roztacza się niezapomniany widok na malownicze zatoczki i wysepki jeziora Gopło, miasto oraz rozległą równinę kujawską.

II. KOLEGIATA P.W. ŚŚ. PIOTRA I PAWŁA W KRUSZWICY

Na wschodnim brzegu Gopła wznosi się kolegiata p.w. śś. Piotra i Pawła - jeden z najlepiej zachowanych zabytków architektury romańskiej w Polsce.

Kruszwica świątynia zbudowana na początku XII w. z granitowych i piaskowcowych ciosów, jest trójnawową, filarową bazyliką, wzniesioną na planie krzyża łacińskiego. Romański charakter budowli podkreślają grube, kamienne mury, półkoliste łuki oraz proste geometryczne kształty. Wnętrz kościoła jest bardzo surowe, wręcz ascetyczne. Nawy, transept i prezbiterium przykryte są belkowym stropem, sklepienia absyd wykonano z drobnych kamieni i okrzesków, a w wieżowych kruchtach zachowały się najstarsze w Polsce sklepienia na skrzyżowanych kamiennych gurtach.

Wschodnia fasada budowli jest ciekawą kompozycją pięciu symetrycznie rozmieszczonych absyd. Stronę południową zdobią trzy romańskie portale, natomiast masyw zachodni w przyziemiu jest kamienny, romański, wyżej ceglany w stylu gotyckim.
Cennymi zabytkami kruszwickiej kolegiaty są dwie chrzcielnice - piaskowcowa z XI w. i granitowa z XII w. W 1954 r. odsłonięto w absydach transeptu dolne części romańskich ołtarzy. Pod łukiem tęczowym prezbiterium znajdują się pochodzące z początków XVI w. późnogotyckie rzeźby, natomiast na ścianach rzeźby klęczących aniołów (I poł. XVIII w.) pochodzące z ołtarzy barokowych kolegiaty. W kościele znajdują się XVII-wieczne marmurowe płyty poświecone początkom kościoła i pierwszym biskupom. W północny portal ściany wmurowano płytę nagrobną starościny Zofii Oponowskiej, zmarłej w 1500 r.

Ciekawostką jest fakt, iż przy kruszwickiej świątyni należącej pierwotnie do zakonu benedyktynów, istniała biblioteka, w której przechowywano do poł. XIX w. bogato ilustrowany "Ewangeliarz kruszwicki" - pergaminowy kodeks benedyktynów. Obecnie ten cenny zabytek rękopiśmiennictwa, jaki i wiele innych zachowanych pamiątek znajduje się w zbiorach Archiwum Archidiecezji w Gnieźnie.
III. STARE MIASTO

Kruszwicka "starówka" znajduje się na zachodnim brzegu Gopła i skupia się wokół prostokątnego rynku, podzielonego na dwie części. Jedna jego część stanowi doskonałe miejsce dla okazjonalnie organizowanych imprez i targów. Druga ma charakter rekreacyjny, obsadzona kwiatami i krzewami jest ulubionym miejscem odpoczynku wielu kruszwiczan.

Zabudowa "starówki" pochodzi z drugiej połowy XIX i początku XX wieku. W większości są to budynki dwu- i trzykondygnacyjne o cechach eklektyzmu i secesji.

We wschodniej części rynku, na miejscu dawnego drewnianego kościoła św. Klemensa, stoi pobudowany w latach 1926-1929 kościół p.w. św. Teresy.


IV. INNE ZABYTKI

Na terenie gminy Kruszwica znajduje się wiele obiektów zabytkowych, stanowiących atrakcję turystyczną. Szczególną wartość historyczną i krajoznawczą prezentują założenia pałacowo-parkowe zlokalizowane w następujących miejscowościach: Głębokie, Gocanowo, Janocin, Karczyn, Kobylniki, Lachmirowice, Ostrówek, Polanowice, Sukowy, Szrlej, Żerniki.

Interesującymi obiektami są także zabytkowe kościoły w Ostrowie, Sławsku Wielkim i Sukowach.
źródło: www.kruszwica.um.gov.pl