Powiat Słupski

Obszar ten obejmuje północno-zachodnią część województwa pomorskiego, położoną nad środkowym i dolnym brzegiem Słupi i Łupawy. Głównym ośrodkiem, leżącym w zachodniej części tego obszaru, jest – do niedawna wojewódzki – Słupsk.
W naturalny sposób teren ten dzieli się na cztery części: Słupsk z gminami położonymi nad środkową Słupią, pas nadmorski z Ustką i większą częścią Słowińskiego Parku Narodowego oraz ziemie nad Łupawą i włączone ostatnio do powiatu słupskiego północne krańce historycznej ziemi miasteckiej z Kępicami.

Na Słowińskim Wybrzeżu
Najbardziej znana część powiatu słupskiego to morskie wsie, Słowiński Park Narodowy i niezapomniana Ustka. Zapewne Ustki ani Słowińskiego Parku Narodowego nie trzeba nikomu zachwalać. I tak od lat tu skupia się latem cały ruch turystyczny. Mimo bliskości, dzieje Ustki i Smołdzina oraz Główczyc już od XV wieku biegły całkiem innymi torami – Ustka, jako port Słupska, uległa szybko całkowitej germanizacji, natomiast położone na uboczu Smołdzino i Główczyce jeszcze w XX wieku były enklawami rodzinnej ludności kaszubskiej. Ta odmienność losów do dziś jest jednym z walorów tej okolicy.

Największym i najważniejszym ośrodkiem turystycznym jest Ustka – uzdrowisko „Letnia Stolica Polski”, Słupski Port itd. Wiele innych określeń by się uzbierało chcąc opisać dawne i współczesne dziej Ustki. Bliskość Słupska nadal wpływa na losy Ustki – dzięki temu sąsiedztwu słupszczanie inwestują w ustecką turystykę, a sezon trwa przy dobrej pogodzie okrągły rok.
Po zdrowie i wypoczynek do Ustki jeździ się już od ponad 150 lat.

Pomimo że Ustka to nieduże miasto, jadąc samochodem łatwo się pogubić. Kręte ulice i ruch jednokierunkowy powodują, że nie znający Ustki kierowca może „zrobić kilka kółek”, nim dotrze się do jakiegoś miejsca. Centrum miasta to rejon ulic Marynarki Polskiej i Grunwaldzkiej, do których trafia się jadąc od Strony Słupska.
Na spacer po Ustce najlepiej przeznaczyć około dwóch godzin, chociaż usteckie zabytki mają najwyżej XIX – wieczny rodowód. Ustecki kościół wybudowany został w roku 1887 w stylu neogotyckim na rozległym placu w centrum miasta. Udając się ku morzu można podziwiać interesującą XIX – wieczną zabudowę przy ulicach Kosynierów, Beniowskiego i Sprzymierzeńców (ryglowe chaty rybackie). Niewiele pozostało w Ustce takich zabytkowych chałup z oknami na poziomie chodnika i stromym dachem, tak charakterystycznych dla wiosek rybackich i miasteczek Pobrzeża Kaszubskiego. Jedynie układ ulic w tym rejonie nie uległ od wieków zasadniczym zmianom. Po pożarze w 1817 roku w miejsce starych budynków powstawać zaczęły już większe domy z cegły. Ustka może uchodzić za perłę architektury uzdrowiskowo – hotelowej z przełomu wieków. Nie bezpodstawne jest porównywanie Ustki z Sopotem, bowiem w obu miastach hoteliki i pensjonaty były powiększane przez nie spotykane gdzie indziej drewniane werandy, w obu istniały wydzielone plaże kąpielowe z „łazienkami” i domem zdrojowym, w obu wreszcie działały zakłady balneologiczne.
Spacerując po Ustce, warto zwrócić uwagę na zachowane przedwojenne hotele „Ostseestrand” (z roku 1900) i „Parkowy” (z roku 1920) przy ul. Chopina. W podobnym stylu wybudowano usytuowany przy nadmorskiej Promenadzie Dom Zdrojowy, pełniący przed wojną funkcję hotelu.
U ujścia Słupi warto zobaczyć latarnię morską z roku 1871 położoną przy promenadzie – ul. Limanowskiego i znajdujące się tam małe Obserwatorium Astronomiczne – wieżę widokową. Przy tej samej ulicy w starym spichrzu, znajduje się Galeria Sztuki. Przy ul. Beniowskiego mieści się powstały w roku 1911 Zakład Balneologiczny. Masywnymi budynkami z czerwonej cegły o interesującym kształcie są: wybudowana w roku 1912 szkoła oraz Dom Wczasowy „Czarodziejka” przy ul. Leśnej. Wokół Ustki istnieją interesujące trasy piesze i rowerowe, umożliwiające także czynny wypoczynek poza plażą.
Okolice Ustki zawsze stanowiły bezpośrednie zaplecze Słupska. Rozliczne wsie ze starymi kościołami i majątki świadczą o gospodarności mieszkańców. Pomimo 50 lat socjalistycznej gospodarki, nie wszystko uległo dewastacji i zniszczeniu. Teren te przygotowany jest do turystycznej eksploracji - istnieją tu dobrze oznakowane szlaki piesze, ścieżki przyrodnicze i trasy rowerowe, ułatwiające poruszanie się po tym obszarze. Pas nadmorski rozciągający się od Ustki na zachód aż do Jarosławca i na wschód po Rowy od kilkunastu lat objęty jest ochroną krajobrazową. Poruszanie się po tych terenach ułatwiają wydane kilka lat temu broszurki z propozycjami tras spacerowych.
Na zachód od miasta brzeg morski jest płaski i pokryty częściowo zalesionymi wydmami. Największymi są tu wydmy Górskie, Zaleskie i Modelskie, leżące w pobliżu jezioro Wicko, oraz Góra Ognica koło Lędowa. Podobnie jak w rejonie Słowińskiego Parku Narodowego, rozległe, płytkie jeziora stanowią doskonałe miejsca lęgowe ptactwa. Obszar ten wchodzi w skład programu promocji turystycznej „Kraina w kratę”.

Okolice Ustki i Rowów
Najbliższą Ustce od strony południowo – zachodniej jest nieduża Wodnica – wieś z wieloma zachowanymi zabudowaniami ryglowymi i czworobocznymi zagrodami. Wzdłuż przepływającej w pobliżu wsi Słupi utworzono rezerwat „Buczyna nas Słupią”. Kolejną miejscowością przy drodze z Ustki do Darłowa jest Duninowo, wieś położona nieopodal jeziora i rezerwatu ornitologicznego „Modła”. Około 5 km na zachód od Duninowa leżą Zaleskie. Można obejrzeć tu liczne stare ryglowe chałupy i takiż sam kościółek z 1754 roku z interesującym wyposażeniem.
W sąsiednim Starkowie także zachowało się kilkanaście XIX – wiecznych, piętrowych, ryglowych chałup, które są rzadko spotykane.
Około 9 km na wschód od Ustki i 4 km na północ od Machowina leży Wytowno. Z Ustki przez Wytowno prowadzi trasa rowerowa „Szlakiem Zwiniętych Torów”, powstała częściowo na nasypach dawnej kolei wąskotorowej prowadzącej w kierunku Smołdzina i Łeby, rozebranej przez Rosjan po 1945 roku. Szlaki boczne pozwalają na dotarcie do niewielkich nadmorskich letnisk Orzechowo i Poddąbie.

Rowy są największą miejscowością nadmorską między Ustką a Łebą, położoną przy zachodniej granicy Słowińskiego Parku Narodowego. Latem tłumy wczasowiczów korzystają z dogodnego położenia na skraju parku i otwartego morza. Po przegonieniu naturystów w Chałup na Półwyspie Helskim znaleźli oni swe schronienie właśnie w Rowach. Rozbudowana sieć gastronomiczna, liczne ośrodki wczasowe i pensjonaty gwarantują spokojny wypoczynek u ujścia Łupawy. Dodatkowymi walorami są: bliskość Słupska, interesująca okolica i mniejszy niż w Ustce tłok.
Rowy bardzo się zmieniły w ciągu ostatniego ćwierćwiecza i do dziś są de facto wielkim placem budowy. Nie ma tu już dawnych rybackich chat, a jedynym zabytkiem jest neoromański kościół wzniesiony z kamieni i głazów w roku 1845. Rowy stanowią dogodne miejsce wypadowe do spacerów w zachodniej części Słowińskiego Parku Narodowego.
W kierunku Czołpina oraz jezior Dołgie Wielkie i Dołgie Małe prowadzą stąd dwa szlaki znakowane. Zielony szlak o długości 17 km jest szlakiem spacerowym wiodącym częściowo wzdłuż brzegu, przez park i z powrotem koło brzegu jeziora Gardno. Drugi szlak – czerwony – wiedzie przez cały park aż od do Łeby, przebiegając po drodze koło obu jezior Dołgich, latarni w Czołpinie, Łąckiej Góry i Rąbki. Jesienią i wiosną Rowy są świetnym miejscem odpoczynku dla osób, które pragną ciszy i spokoju.
W odległości 3 km od Rowów, przy drodze do Objazdy, 500 m od morza znajduje się niewielka wieś letniskowa Dębina, położona pośród lasów. We wsi, przy wjeździe do dawnego dworu, ustawione są dwa koła młyńskie o średnicy prawie 2 metrów. Na podwórzu podziwiać można stary dąb o średnicy 4,75 m. Odcinek brzegu morskiego pomiędzy Rowami a Ustką jest szczególnie interesujący ze względu na równoczesne występowanie wydm i klifów.
W rejonie Orzechowa wierzchowina klifowego brzegu pokryta jest przez ruchome wydmy zasypujące bukowy las. Na uwagę zasługują także ryglowe chałupy w Przewłoce, stanowiącej praktycznie dzielnicę Ustki.

SŁOWIŃSKI PARK NARODOWY
Powstał w 1966 roku, a od roku 1969 siedzibą jego dyrekcji jest Smołdzino. Ochroną objęto najbardziej pierwotne w tej części wybrzeża formy krajobrazu, przyrody i oryginalnych zabytków kultury słowińskiej. Łączna powierzchnia parku wynosi dziś 18.247 ha. W 1977 SPN uzyskał rangę światowego rezerwatu biosfery. Największą atrakcją są tu ruchome wydmy oraz specyficzna roślinność pasa przymorskiego z dużymi jeziorami powstałymi z dawnych zatok morskich.
Największym z jezior jest jezioro Łebsko, o powierzchni 7000 ha, głębokości 5 m. Drugim z dużych jezior w SPN jest jezioro Gardno, położone na północ i zachód od Smołdzina. Trzecim, znacznie mniejszym od pozostałych jezior jest jezioro Dołgie Duże, którego brzegi porasta nadmorski bażynowy bór sosnowy i kępy olch, szczególnie malowniczo prezentujące się wczesną jesienią. Wstęp do parku jest płatny, a poruszać wolno się jedynie po oznakowanych szlakach pieszych. Nie cały teren parku udostępniony jest do zwiedzania. Najcenniejsze fragmenty objęte zostały ochroną ścisłą jako rezerwaty.
Rezerwatów jest tu 11:
„Kluki” (leśny z brzeziną bagienną i borem bagiennym oraz roślinnością torfowiskową, w którym gnieżdżą się żurawie i swoją ostoję mają dziki);
„Klukowe Lęgi” (trzcinowiska wzdłuż zachodniego brzegu jeziora Łebsko, miejsce gniazdowania mewy śmieszki i perkoza zausznika oraz różnych gatunków kaczek);
„Klukowe Buki” (reliktowy las bukowo-dębowy na częściowo podtopionym terenie z koloniami szpaków, bocianów czarnych i żurawi);
„Garnieńskie Lęgi” (stanowiska lęgowe ptaków wodnych i błotnych na wschodnim brzegu jeziora Gardno);
„Moroszka” (duże stanowisko maliny moroszki, reliktowej rośliny z okresu arktyczno – borealnego występującej dziś tylko w Skandynawii);
„Bory Torfowe” (bór bagienny porastający torfowisko wysokie);
„Dołgie Małe” (w całości otoczone lasem jezioro na Mierzei Gardnieńskiej, słynące z występowania grzybienia i unikatowej w Polsce gąbki słodkowodnej);
„Bielice” (śródlądowa wydma, częściowo porośnięta sosnami i bażyną);
„Wyspa Kamienna” (kamienna wyspa w północno-zachodniej części jeziora Gardno).

Ponadto w strefie otulinowej Parku, która w przyszłości ma być do niego włączona, znajdują się trzy kolejne rezerwaty: „Żarnowska” (koło Łeby) oraz „Ciemińskie Błota” i „Rowokół”.

Ciekawą i wartą odwiedzenia miejscowością jest też Gardna Wielka – dawny gród kasztelański leżący 4 km na zachód od Smołdzina. Znajduje się tu zabytkowy gotycki kościół z roku 1282, w którym znajduje się jedyny w swoim rodzaju ołtarz z ekspresjonistycznym obrazem, powstałym w roku 1933. nad jez. Gardno warto zobaczyć wielki głaz zwany „Diabelskim Kamieniem”.
Nad jeziorem we wsi działa przystań żeglarska, a w nieodległym Retowie w sezonie funkcjonuje pole campingowe.

Źródło: Jarosław Ellwart, Kaszuby – Przewodnik Turystyczny. Gdynia 2000